Vernieuwende ideeën ontwikkelen, oplossingen voor diepgewortelde conflicten vinden, of gewoon samen nieuwe inzichten opdoen. In zulke situaties kan dialoog het verschil maken. Dialoog brengt vastgeroeste overtuigingen en standpunten in beweging en schept zo ruimte voor iets nieuws. 

Elke dialoog valt of staat met de inbreng van de deelnemers. Is het bijvoorbeeld je intentie om anderen van jouw gelijk te overtuigen of ben je uit op een vruchtbare kruisbestuiving van ideeën? Luister je oprecht naar wat anderen inbrengen? Ben je een authentiek en respectvol spreker? 

In de praktijk laten onze dialoogvaardigheden het ondanks heldere instructies en de beste bedoelingen nogal eens afweten. Daar kunnen we niets aan doen. De boosdoener zit in ons onze eigen brein: een blinde vlek waardoor we niet zien hoe selectief en vol eigenbelang we naar onszelf en de wereld kijken.

In dit artikel lees je hoe opvattingen en oordelen ongemerkt door selectieve perceptie worden gekleurd en hoe dat de deur dicht gooit voor alternatieve inzichten. Daarnaast bespreek ik hoe je op selectieve perceptie kunt anticiperen om een dialoog toch in goede banen te leiden.

De onzichtbare hand van onze intuïtie

Sinds Voltaire en Descartes beschouwt de mens zich als een rationeel wezen. Mensen passen logica toe bij het duiden van een vraagstuk, maken rationale afwegingen en komen dan tot een afgewogen oordeel. Als je het leest, voel je al dat er iets niet klopt. Wetenschappelijk onderzoek uit de laatste decennia heeft duidelijk gemaakt dat er op dat rooskleurige zelfbeeld van homo sapiens inderdaad heel wat valt af te dingen. 

Ons rationele denken blijkt vergaand te worden beïnvloed door onderliggende intuïtieve denkprocessen. En wel zonder dat we het beseffen. Veruit de meeste van onze oordelen en overtuigingen ontstaan in deze duistere poel van onbewuste denkprocessen. Desgewenst staat  ons rationele denksysteem klaar om zo’n oordeel van een logisch klinkende redenering te voorzien. Zo’n ‘gemotiveerde redenering’ zorgt ervoor dat we een goed gevoel over een oordeel kunnen hebben en voorziet ons van ‘argumenten’ om het tegenover anderen te verklaren.

Honderden categorieën vooroordelen

Onze hersenen maken op de achtergrond voortdurend gebruik van ‘hacks’ en ‘shortcuts’. Dankzij die shortcuts zijn we in staat om situaties in een nanoseconde te duiden door de realiteit buiten ons op allerlei manieren te filteren. Tegenover dit voordeel van snelheid staat een belangrijk nadeel: het maakt ons ook vooringenomen over mensen, vraagstukken en beslissingen.

Zo kijken we van nature positiever aan tegen mensen die op ons lijken, bijvoorbeeld in etnische achtergrond, leeftijd of beroep. En omgekeerd natuurlijk. Zonder dat we feitelijk iets van hen weten. Bij dit soort gelijkenis-vooroordelen is de als het ware voorgeprogrammeerde boodschap aan onszelf dat ‘ons soort mensen’ meer te vertrouwen is dan anderen. 

Een ander veel voorkomend voorbeeld zijn bevestigings-vooroordelen. Onze neiging is om altijd te zoeken naar informatie die onze overtuigingen bevestigt en om bewijzen van het tegendeel te negeren. Kortom, we zien wat we willen zien en horen wat we willen horen. Wat het zo verraderlijk maakt, is dat het allemaal op de automatische piloot gaat, letterlijk bliksemsnel en zonder dat we het ons realiseren.

Er zijn inmiddels honderden verschillende vormen van dit soort vooroordelen – bias in het Engels – beschreven.

Intuïtie en ratio: twee denksystemen in één

Gedragspsychologen zijn de laatste jaren tot het inzicht gekomen dat in onze hersenen twee soorten denksystemen kunnen worden onderscheiden, kortweg systeem 1 en systeem 2 genoemd. Systeem 1 is het intuïtieve systeem: snel, automatisch, impulsief en gedreven door emoties. Systeem 2 is het deliberatieve systeem: langzamer, bewust, analytisch en rationeel. Het intuïtieve systeem 1 staat op de achtergrond altijd aan.

Het intuïtieve systeem 1 neemt veruit de meeste denkprocessen voor zijn rekening. Gedreven door emoties voedt het systeem 2, het bewuste denksysteem, met ‘voorgekookte’ oordelen en attitudes’. Deze intransparante verstrengeling tussen beide denksystemen verklaart waarom het zo moeilijk is te doorgronden waarom we denken wat we denken.

De manier waarop ons intuïtieve brein werkt, kun je vergelijken met algoritmes. Een algoritme is een verzameling beslisregels die ons helpt om ‘automatisch’ oordelen te vormen en beslissingen te nemen. Hoe komt zo’n algoritme tot stand? Eerdere ervaringen zijn een belangrijke bron maar systeem 1 maakt ook graag gebruik van allerlei simplificaties, vergelijkingen en aannames. Zo zijn wij sterk geneigd aan te nemen dat een fout die wij zelf maken vooral te wijten is aan externe omstandigheden. Fouten van anderen schrijven we juist eerder toe aan intrinsieke persoonlijke kenmerken zoals gebrek aan intelligentie of karakter.

De voordelen van intuïtie

Ons intuïtieve denksysteem is een meer dan een handig hulpmiddel. Zonder het vermogen om intuïtief op een situatie te reageren zou homo sapiens als soort niet lang hebben overleefd. Ook in een wereld zonder al te veel onverwachte confrontaties met tijgers en andere levensbedreigende gevaren, blijft het intuïtieve denksysteem een handig hulpmiddel, zeer geschikt in situaties waarbij: 

• er te veel beschikbare informatie is.
• de beschikbare informatie weinig aankopingspunten tot duiding biedt.
• er sprake is van tijdsdruk.
• keuzes gemaakt moeten worden over wat te onthouden van een grote hoeveelheid informatie.

Van valide intuïtie is ook vaak sprake bij experts, topsporters en ervaren vaklieden. Zij herkennen een situatie intuïtief, waardoor informatie die is opgeslagen in het langetermijngeheugen automatisch naar boven komt. Intuïtie is niets meer of minder dan herkenning. Intuïtie wordt pas problematisch als we onvoldoende ervaring hebben met een onderwerp.

De nadelen van intuïtie

De kracht van intuïtie in de ene situatie, vormt juist een zwakte in de andere:

• We zien niet alles. Terwijl een deel van de informatie die we wegfilteren en dus over het hoofd zien, nuttig en belangrijk zou kunnen zijn.
• Onze zoektocht naar betekenis kan illusies oproepen. Soms worden details ‘ingevuld’ door onbewuste aannames en construeren we betekenissen en verhalen die er in de realiteit niet zijn.
• Snelle beslissingen kunnen ernstig tekortschieten. Sommige van de snelle reacties en beslissingen die ons te binnen schieten zijn oneerlijk, zelfingenomen en contra-productief.
• Ons geheugen versterkt fouten. Sommige dingen die we later onthouden, maken alle bovenstaande systemen nog bevooroordeelder en schadelijker voor onze denkprocessen.

Deze kenmerken van het intuïtieve denksysteem kunnen er toe leiden dat we ondoordachte conclusies trekken, mensen om onjuiste redenen niet vertrouwen, ons moeilijk verplaatsen in mensen die wij als ‘anders’ ervaren en het lastig vinden om andere perspectieven serieus te nemen.

Hoe intuïtie zich vertaalt in gedrag

De invloed die ons intuïtieve denksysteem uitoefent, kan zich zowel direct als indirect manifesteren. In het eerste geval zien we een onwillekeurige reactie, bijvoorbeeld een fronsende blik of een wegwerpgebaar. Indirecte invloed uit zich vaak in gemotiveerd redeneren. Bij gemotiveerd redeneren maakt ons intuïtieve denksysteem gebruik van de rationele vaardigheden van ons bewuste denksysteem. Met gemotiveerd redeneren trekken we een pseudo-rationeel rookgordijn op dat onvermijdelijk naar de gewenste uitkomst toe redeneert.

Vooroordelen zijn vaak zo sterk dat ze in staat zijn om bewuste overtuigingen op het moment van de waarheid overvleugelen. Zo is het heel goed mogelijk je bewust uit te spreken tegen discriminatie en tegelijkertijd racistische vooroordelen te koesteren.

Het effect van vooroordelen kun je goed zien in situaties waarin we geneigd zijn minder bewust na te denken over beslissingen, zoals wanneer we gestrest, afgeleid of juist relaxed zijn of bijvoorbeeld tijdens een intense wedstrijd.

De impact van selectieve perceptie

Selectieve perceptie en de daaruit voortvloeiende vooroordelen zijn een universeel menselijk verschijnsel, ingebakken in de structuur van onze hersenen. Niemand is er dus ‘immuun’ voor, al kun je leren er mee om te gaan. De veel voorkomende overtuiging dat vooral anderen ‘lijden’ aan selectieve perceptie, laat zien hoe moeilijk het is om je er aan te ontrekken.

De selectieve manier waarop wij de wereld waarnemen, vormt de belangrijkste en tegelijkertijd meest onderschatte reden waarom gesprekken zelden het niveau van een echte dialoog bereiken. En dat is jammer want effectieve dialoog leidt niet alleen tot betere en breder gedragen beslissingen en oplossingen voor vraagstukken maar versterkt ook de relaties tussen mensen en groepen. Daarmee draagt dialoog ook bij aan een effectievere uitvoering van eenmaal genomen beslissingen.

Nuttige gewoontes

Wat kun je doen om te voorkomen dat selectieve waarneming een gesprek doet ontsporen? Hoewel het goed is om je bewust te zijn van het gevaar van selectieve perceptie, heb je daar op het moment van de waarheid weinig aan. Zodra je in een situatie spanning ervaart, neemt de automatische piloot het stuur over. Wel kun je de drempel waarop dat gebeurt een stukje hoger leggen door middel van de volgende nuttige gewoontes:

1. Neem gas terug. Focus je aandacht en vermijd afleiding en multi-tasking. Weersta de drang om meteen antwoorden te geven.

2. Stel je denken ter discussie. Maak een lijst met uitdagende vragen. Bijvoorbeeld: Hoe ziet dit probleem er vanuit het tegenovergestelde oogpunt uit? Noteer zwakke punten in je eigen verhaal en hiaten in je kennis. Stel jezelf de vraag of je objectieve criteria voor de beslissing gebruikt.

 3. Zorg voor input van buiten. Praat met mensen binnen en buiten je gebruikelijke kring. Ga in gesprek met de mensen die daadwerkelijk door een vraagstuk geraakt worden.

4. Maak vergaderingen inclusiever. In een evenwichtig samengestelde groep deelnemers, die diverse belangen bij en perspectieven op een vraagstuk weerspiegelt, is de kans kleiner dat een bepaald gezichtspunt de dialoog gaat domineren. Moedig mensen aan die meer waarde hechten aan cognitieve inspanning dan aan intuïtie of onderbuikgevoel.

5. Let op je woorden, herschrijf het script. Woorden weerspiegelen de werkcultuur en kunnen negatieve stereotypen versterken. Stop met het gebruiken van zulke woorden en concentreer je in plaats daarvan op inclusiviteit, prestaties en resultaten.

Nog beter is het om zulke gewoontes te cultiveren op het niveau van je team en/of de gehele organisatie. Zo werk je gestaag aan een organisatie-brede cultuur waarin mensen elkaar er voortdurend aan herinneren dat de ‘default-instelling van ons brein egocentrisch is, dat we soms vastlopen in onze eigen absolute waarheden en dat je tot betere beslissingen komt door een stap terug te doen en een ​​breder scala aan perspectieven en visies te onderzoeken.

Zorg voor structuur 

Door vooraf zorgvuldig na te denken over de structuur van een dialoog-sessie kun je selectieve perceptie voor een deel ondervangen en waarborgen dat alle stemmen, ongeacht de vooronderstelde expertise en ervaring van deelnemers, daadwerkelijk gehoord worden.

Voor de sessie

• Deel het doel van de bijeenkomst en verstrek de benodigde informatie vooraf.
• Maak een lijst van de specifieke vragen die je wil behandelen.

Bij de start van de sessie

• Begin met het introduceren van de deelnemers, inclusief eventuele virtuele deelnemers. Zo heeft  iedereen al direct een kleine bijdrage geleverd, en dat maakt hun volgende bijdrage een beetje gemakkelijker.

Tijdens de sessie

• Luister naar alle stemmen. Stel een protocol op zodat iedereen de kans heeft om een bijdrage te leveren. Nodig deelnemers zonodig uit om hun perspectieven en ideeën te delen.

Na de sessie

• Verspreid een samenvatting en vraag om eventuele verdere ideeën die na de vergadering naar voren zijn gekomen. Alternatieve perspectieven en afwijkende standpunten kunnen zo alsnog op tafel komen, wat uiteindelijk tot een sterkere beslissing kan leiden.

Voor concrete voorbeelden van een effectieve structuur voor vergaderingen verwijs ik je graag naar mijn factsheet ‘vergaderingen leiden‘.

Meer weten over intuïtieve en deliberatieve denkprocessen?

Als je meer wilt weten over intuïtieve en deliberatieve denksystemen, dan is ‘Thinking. Fast & Slow’ van Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman het boek dat je gelezen moet hebben. De titel van de Nederlandse vertaling luidt ‘Ons feilbare denken’.

Organisaties zijn netwerken van gesprekken

SPUP helpt teams en organisaties door middel van trainingen en workshops effectievere gesprekken te voeren. Ook weten wij als geen ander hoe je een dialoog-vriendelijk werkklimaat creëert én wij ontwerpen en begeleiden dialoogbijeenkomsten op maat. Meer weten? Neem dan nu contact op.